Có truyền thuyết nói rằng trên mặt thành ngựa, voi có thể đi lại được. Thành có các các cửa: tiền, hậu, tả, hữu. Trong thế kỷ 18, sau khi lãnh đạo cuộc khởi nghĩa nông dân chống lại triều đình Lê - Trịnh tại vùng đất thuộc Thái Bình ngày nay, tướng quân Hoàng Công Chất đã đưa nghĩa quân lên vùng Tây Bắc, liên kết, phối hợp với 2 tướng địa phương là tướng Ngải, tướng Khanh lãnh đạo nhân dân đánh bại cuộc xâm lược của giặc Phẻ, giải phóng hoàn toàn đất Mường Thanh. Để tưởng nhớ công lao to lớn của ông, tại thành Bản Phủ, người dân đã lập đền thờ vị thủ lĩnh nông dân Hoàng Công Chất, người có công lao to lớn trong cuộc đấu tranh đánh đuổi giặc Phẻ, bảo vệ bản Mường.

Ngày nay, tuy không còn mang dáng vẻ rộng lớn như xưa nhưng di tích Thành Bản Phủ được tôn tạo một đoạn tường thành để khách thăm quan có thể liên tưởng về tòa thành cổ uy nghi, bề thế, một công trình kiến trúc quân sự trấn thủ vùng biên cương. Đứng trên vọng thành, du khách có thể ngắm nhìn phong cảnh toàn vùng với những mái nhà sàn thấp thoáng ẩn hiện sau những rặng tre xanh và cánh đồng trải dài. Khu vực bên trong thành có nhà sàn văn hóa đủ sức chứa hàng trăm người, hai bên tường thành là ao sen kè đá chung quanh cùng hệ thống đường gạch và sân bãi rộng phục vụ cho những hoạt động văn hóa, lễ hội, vui chơi và thi đấu thể thao. Tại trung tâm đền thờ sừng sững cây cổ thụ được người dân nơi đây gọi là cây đại đoàn kết. Bởi cùng chung một gốc, nhưng lại là sự hòa hợp của 3 cây si, cây đa, cây đề gắn kết, hòa quyện vào nhau, tỏa bóng mát cho cả sân đền. Tương truyền rằng, cây cổ thụ này là do thủ lĩnh Hoàng Công Chất và 2 vị thủ lĩnh người Thái là tướng Ngải và tướng Khanh cùng trồng. Trải qua bao biến cố thăng trầm của lịch sử, cây cổ thụ vẫn vững chãi, như biểu tượng của tinh thần đoàn kết giữa người Thái, người Kinh và các dân tộc anh em trên mảnh đất Mường Thanh, tình đoàn kết giữa miền xuôi và miền ngược. Cạnh gốc đa cổ thụ là đền thờ Hoàng Công Chất cùng các bộ tướng. Đây là nơi để du khách dâng hương tỏ lòng thành kính và thành tâm khấn bái cầu xin an lành và những điều may mắn…

Những năm qua, di tích Thành Bản Phủ - đền thờ Hoàng Công Chất đã từng bước được giữ gìn, bảo vệ và tôn tạo, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu lịch sử, văn hóa của du khách trong và ngoài tỉnh. Đặc biệt, Lễ hội đền Hoàng Công Chất đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản phi vật thể quốc gia năm 2015. Lễ hội được tổ chức trong các ngày 24-25/2 âm lịch (ngày giỗ của thủ lĩnh Hoàng Công Chất) là sự kiện quan trọng nhất trong năm của đền.

Toàn cảnh lễ Tế

Phần lễ trong lễ hội đền Hoàng Công Chất diễn ra hết sức trang nghiêm, thành kính với những nghi thức linh thiêng được gìn giữ, truyền lại qua nhiều thế hệ. Mở đầu lễ hội là phần rước kiệu và màn tái hiện lịch sử, minh họa hình ảnh của tướng quân Hoàng Công Chất cùng tướng Ngải, tướng Khanh đánh đuổi giặc Phẻ, giải phóng Mường Thanh:

Lễ dâng Chúc Văn

Trước linh hồn những người đã khuất

Các dân tộc ngược xuôi đoàn kết

Yêu thương nhau như ruột thịt chan hòa

Chung quả bầu, chung lỗ khoan xưa

Gắn bõ mãi như keo sơn…

(Trích Điếu văn ngày lễ hội)

Ngay sau phần lễ là không khí nhộn nhịp sôi động của các hoạt động văn hóa văn nghệ và các trò chơi dân gian truyền thống của đồng bào các dân tộc. Không khí thật sự sôi động với nhiều tiết mục như trình diễn trang phục dân tộc, múa hát, trò chơi dân gian như kéo co, nhảy bao bố, bịt mắt bắt vịt…. Bên cạnh đó, du khách sẽ được thưởng thức những món ăn dân tộc hay mua những sản phẩm địa phương như thổ cẩm, đan lát, sản phẩm lưu niệm…

Một số trò chơi trong lễ hội

Bắn nỏ

Giã bánh dày