Theo lời kể của các cụ già người Thái, mùa hoa ban nở, các cô gái Thái đeo ếp trên vai, rủ nhau lên rừng từ lúc mờ sương để hái hoa ban về làm món nộm chua tặng người yêu. Khi người con gái chạm vào bông hoa đầu tiên phải cài lên búi tóc “Khót phôm táng lăng”, nghĩa là búi tóc đằng sau thể hiện chưa có chồng, còn trinh trắng. Mặt khác, người con gái còn ước nhiều điều may mắn, mong năm sau hoa ban lại nở trắng núi rừng. Khi đã cài xong bông hoa trên búi tóc, các cô gái vừa hái hoa ban vừa hát “Trăm năm ngắm ban nở còn ngắm mãi. Mỗi mùa ban lại trẻ ra không già...” (Tình ca Thái).

Đồng bào Thái thường dùng hoa ban để trang trí trong các hội thi ẩm thực, làm các món ăn bằng hoa ban và lá ban, đó là món khoái khẩu đối với cánh nam giới sành rượu. Để giữ vị ngọt và hương thơm, đồng bào Thái thường đồ hoa ban như kiểu đồ xôi trong vòng 15 - 20 phút. Nước chấm làm bằng quả nhót chín, nướng sém vỏ, bỏ hạt, cùng với ớt nướng, tỏi, rau mùi, tất cả giã nhỏ, trộn cùng bột canh, mì chính, cho thêm nước đun sôi để nguội. Bát nước chấm có vị chua, màu đỏ của quả nhót, mùi gia vị đặc trưng quyến rũ, càng tăng thêm sức hấp dẫn nơi vị giác cho người thưởng thức món hoa ban.

Đồng bào dân tộc Thái có nhiều truyền thuyết về hoa ban. Trong các chuyến công tác về các làng bản của đồng bào Thái, chúng tôi được nghe các già bản kể nhiều câu chuyện về sự tích hoa ban; về tình yêu chung thủy của đôi trai gái dân tộc Thái: Thuở ấy, có một chàng trai tên là Khun, đem lòng yêu một cô gái tên là Ban. Chàng Khun dáng vóc to cao, đẹp trai, nhanh nhẹn vừa giỏi làm nương lại có tài săn bắn, nhưng gia đình chàng lại rất nghèo. Nàng Ban tóc đen, môi đỏ, da trắng như cánh ban rừng, có giọng hát ngọt ngào, khéo tay dệt vải làm say đắm nhiều chàng trai trong bản. Những đêm trăng sáng, các chàng trai trong bản thường đem pí (sáo) ra thổi thay cho lời tỏ tình. Nhưng chỉ có tiếng pí của chàng Khun là ngọt ngào, quyến rũ, làm say lòng nàng Ban. Thế rồi hai người yêu nhau, thầm hẹn một ngày kia nên duyên chồng vợ.

Nhưng cha của nàng Ban lại muốn gả nàng cho con trai nhà tạo bản giàu có, chàng trai tạo bản vốn lười nhác, thích ăn chơi, đua đòi lại có tật gù lưng. Biết được ý định của người cha, nàng Ban chạy đến nhà Khun để rủ chàng bỏ đi khỏi bản, nhưng không may, chàng Khun theo cha đi mua trâu ở bản xa. Nàng Ban bèn buộc chiếc khăn piêu lên đầu cầu thang nhà người yêu rồi băng rừng, lội suối đi tìm chàng. Nàng Ban đi hết một mùa trăng lên, hai mùa lúa chín, gọi tên chàng Khun đến khản cả giọng, nhưng chàng ở xa nào có nghe thấy. Chiều nọ, nàng Ban kiệt sức vì đói khát và qua đời. Nơi nàng nằm xuống mọc lên cây hoa mang búp trắng, chẳng bao lâu, cây hoa ấy mọc trắng núi rừng Tây Bắc. Hàng năm, mỗi độ xuân về, hoa nở trắng như bông, người ta đặt tên loài hoa đó là hoa ban. Chàng Khun về đến nhà thấy chiếc khăn piêu của nàng Ban buộc nơi cầu thang, biết là chuyện chẳng lành bèn vội vã đi tìm người yêu. Chàng đi hết mường này, bản khác vẫn không tìm thấy nàng, rồi chàng kiệt sức, ngã xuống. Sau khi chết chàng biến thành con chim sống lẻ loi trong rừng và cứ đến mùa hoa ban nở lại hót vang núi rừng như tiếng gọi người yêu tha thiết tự năm nào. Con chim ấy, tiếng Thái gọi là “chim Khun” bây giờ.

Ngày xưa, Hội hoa ban là ngày hội lớn nhất của vùng dân tộc Thái Tây Bắc - đó chính là quê hương của những điệu xoè hoa, vùng đất dịu ngọt của những thiên tình sử “Tiễn dặn người yêu”, “Xống chụ son sao”... Một vùng văn hóa đa dạng, độc đáo, mang đặc thù riêng, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc. Đã từ lâu, hoa ban đi vào thơ ca, hội họa, nhiếp ảnh, phim truyện... trở thành biểu tượng đặc trưng của vùng văn hóa Tây Bắc. Các văn nghệ sỹ cùng khách du lịch hàng năm thường lên Tây Bắc nói chung, Điện Biên nói riêng vào mùa hoa ban nở để vui chơi, thưởng thức và tìm cảm hứng sáng tác.

Chỉ ít hôm nữa là “Lễ hội Hoa Ban năm 2023” Điện Biên sẽ khai mạc trong không khí cuối xuân ấm áp. Qua 7 lần tổ chức, Lễ hội Hoa Ban đã thành thương hiệu du lịch hấp dẫn với nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao đa dạng và thu hút sự quan tâm của đông đảo công chúng trong và ngoài tỉnh.../.